उत्तर प्रदेशमधील प्रयागराज येथे सुरू असलेल्या महाकुंभमेळ्यात मंगळवारी मध्यरात्री चेंगराचेंगरीची दुर्दैवी घटना घडली. बुधवारी मौनी अमावास्येनिमित्त महाकुंभमेळ्यामध्ये त्रिवेणी संगमावर स्नान करण्यासाठी देशभरातून मोठ्या संख्येने लोक आले होते. त्यामुळेच मंगळवारी मध्यरात्रीच्या सुमारास चेंगराचेंगरी झाली. त्यात ३० जणांचा मृत्यू झाला असून ६० जण जखमी झाले आहेत अशी माहिती उत्तर प्रदेश पोलिसांनी दिली. मौनी अमावास्येच्या ब्रह्ममुहूर्ताच्या वेळी लोकांची प्रचंड गर्दी झाली होती. कुंभमेळा परिसरात प्रचंड गर्दीमुळे आखाडा रस्त्यावरील अनेक बॅरिकेड्स तुटले. दुस-या बाजूला लोक स्नानासाठी बसले होते. त्यांना जमावाने, अचानक आलेल्या गर्दीने चिरडायला सुरुवात केली. संगम घाटावर मोठ्या प्रमाणावर भाविक एकत्र आल्याने चेंगराचेंगरी झाली. मौनी अमावास्येनिमित्त त्रिवेणी संगमावर पवित्र स्नान करण्यासाठी सुमारे ५७ दशलक्ष लोक जमले होते. प्रयागराजमध्ये झालेल्या चेंगराचेंगरीनंतर गर्दी नियंत्रणासाठी ‘आरएएफ’ तैनात करण्यात आले आहे.
महाकुंभातील चेंगराचेंगरीच्या घटनेनंतर आखाड्यांचे अमृतस्नान रद्द करण्यात आले. सर्व प्रमुख १३ आखाड्यांनी अमृतस्नान रद्द केले. मौनी अमावास्येला सर्व आखाड्यांतील साधू-संत शाही स्नान करतात. यावेळी भाविकांच्या सोयीसाठी आखाड्यांना पहाटे ४ पासून शाही स्नानासाठी निघावे लागले आणि ५ वाजण्याच्या आधी स्नान सुरू करावे लागले. लोकांची गर्दी लक्षात घेता अमृतस्नान रद्द करण्यात आले. पुढच्या वसंत पंचमीला शाही स्नान करण्यात येणार आहे. चेंगराचेंगरीनंतरही दुपारी १२ वाजेपर्यंत सुमारे सव्वाचार कोटी भाविकांनी अमृतस्नान केले अशी माहिती प्रशासनाने दिली. उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ यांनी चेंगराचेंगरीच्या घटनेची न्यायालयीन चौकशी करण्याचे आदेश दिले आहेत. तीन सदस्यीय समिती या घटनेची चौकशी करणार आहे. चेंगराचेंगरीच्या घटनेत मृत्यू पावलेल्या भाविकांच्या कुटुंबियांना २५ लाख रुपये देण्याचा निर्णय उत्तर प्रदेश सरकारने घेतला आहे.
चेंगराचेंगरीच्या दु:खद घटनेबद्दल विरोधी पक्षनेते राहुल गांधी यांनी मृत्यू पावलेल्यांच्या कुटुंबाप्रती सहवेदना व्यक्त केली असून या दु:खद घटनेसाठी चुकीची व्यवस्था, व्यवस्थेतील उणीवा आणि सर्वसामान्य भाविकांऐवजी व्हीआयपींकडे जास्त लक्ष देणे, या गोष्टी जबाबदार आहेत असे म्हटले आहे. या दुर्दैवी घटनेचे देशभरात तीव्र पडसाद उमटले. केंद्रात आणि उत्तर प्रदेशात सत्तेवर असलेल्या भाजपने कुंभमेळ्याचे जोरदार मार्केटिंग केले. अनेक विशेष रेल्वे आणि बसगाड्या सोडल्या. कोट्यवधीचा खर्च केला मात्र, तेथील नियोजन करण्यात सरकार अपयशी ठरले. या दुर्दैवी घटनेबाबत अनेक नेत्यांनी योगी प्रशासनावर टीका केली. भाजपच्या नेत्या माजी मंत्री निरंजन देवी यांनी योगी सरकारला घरचा आहेर देताना म्हटले की, एवढ्या प्रचंड संख्येने लोक महाकुंभमेळ्याला उपस्थित राहतील याचा अंदाज असताना त्याचे योग्य प्रकारे नियोजन करण्याची जबाबदारी लष्कराकडे का सोपवली नाही असा थेट सवाल केला.
महाकुंभमेळ्यात सामान्यांपेक्षा व्हीआयपींकडे प्रशासनाचे अधिक लक्ष आहे. गर्दीचे नीट व्यवस्थापन नसल्यामुळे चेंगराचेंगरी होऊन अनेकांना जीव गमवावा लागला. लोकांचे कपडे, सामान तुडवले गेले, काही चोरीला गेले तर काही गहाळ झाले. त्याबद्दल भाविकांनी, विशेष करून महिलांनी रोष व्यक्त केला. चेंगराचेंगरीसाठी १४४ वर्षांनी आलेला योग महत्त्वाचे कारण ठरला. ही दुर्घटना घडण्याचे प्रमुख कारण म्हणजे २४ तास आधीच कुंभमेळ्यातील बहुतांश सेक्टर बंद करण्यात आले होते. सर्व प्रमुख रस्ते बंद असल्याने सेक्टर ११ ते १७ दरम्यान लाखो भाविकांची गर्दी जमली होती. या गर्दीला बाहेर पडण्यासाठी पुरेसा व योग्य मार्ग उपलब्ध नव्हता. त्यांना बाहेर कसे पडावे याची माहिती देण्यात येत नव्हती. सर्व रस्ते बंद असल्याने अनेक भाविक फिरून फिरून पुन्हा त्याच ठिकाणी येत होते. मौनी अमावास्येच्या पवित्र स्नानासाठी सुमारे पाच कोटी भाविक जमले होते. अमृतस्नानासाठी सर्व तरंगते पूल बंद करण्यात आले होते. त्यामुळे गर्दी नियंत्रणाबाहेर गेली.
काही लोक बॅरिकेड्समध्ये अडकून पडले आणि अफवा पसरून गर्दी त्यांना तुडवत पुढे गेली. कुंभमेळ्यातील चेंगराचेंगरीची ही पहिलीच घटना नाही. याआधी ३ फेब्रुवारी १९५४ रोजी प्रयागराजमधील कुंभमेळ्यात एक हत्ती नियंत्रणाबाहेर गेल्याने जीव वाचवण्यासाठी लोक सैरावैरा पळू लागले. त्यावेळी झालेल्या चेंगराचेंगरीत ८०० लोकांचे प्राण गेले. त्या दुर्घटनेनंतर सरकारने धार्मिक समारंभासाठी रणनीती बदलली होती. कुंभमेळ्यात प्रत्येक क्षणाची माहिती देण्यासाठी लाऊडस्पीकरचा वापर सुरू झाला. तत्कालीन पंतप्रधान पंडित नेहरूंनी गर्दी टाळण्यासाठी कुंभमेळ्याच्या प्रमुख स्थळांवर व्हीआयपींना जाण्यास बंदी घातली होती. प्रयागराजमध्ये परवा घडलेल्या चेंगराचेंगरीसाठी पाच प्रमुख कारणे कारणीभूत असल्याचे सांगितले जात आहे. संगम परिसरात गर्दीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी ८४ होल्डिंग एरिया तयार करण्यात आले होते. मात्र, या भागाचा वापर झाला नाही.
संगमावर येण्यासाठी, बाहेर जाण्यासाठी करण्यात आलेले नियोजन फसल्याचे आढळले. भाविकांच्या येण्या-जाण्यासाठी संगम स्थळावर सुमारे ३० तरंगते पूल बांधण्यात आले होते, पैकी १२ ते १३ पूल नेहमीच बंद ठेवण्यात आले होते. त्यामुळे भाविकांना संगमावर पोहोचण्यासाठी अनेक किलोमीटर चालावे लागले. यात प्रामुख्याने वयोवृद्ध भाविकांचा समावेश होता. चालून थकलेले हे भाविक संगमस्थळावर बराच वेळ बसून राहिले. त्यामुळे संगमावर मोठी गर्दी झाली. प्रशासनाचा मनमानी कारभारसुद्धा चेंगराचेंगरीस कारणीभूत ठरला. रस्त्यांचे रुंदीकरण मोठ्या प्रमाणावर करण्यात आले होते. मात्र, हे रस्ते बहुतांश काळ बंद ठेवण्यात आले. त्याचबरोबर प्रमुख रस्त्यांवर बॅरिकेड्स लावण्यात आल्याने भाविकांना सतत पायपीट करावी लागली. त्यामुळे अनेक लोक कंटाळून संगमाच्या किना-यावर बसून राहिले आणि संगमावर मोठी गर्दी झाली. मदत व बचाव कार्यासाठी सीआयएसएफ दल तैनात करण्यात आले होते. मात्र, हे दल सेक्टर १० मध्येच थांबवण्यात आले होते. त्यांना नेमून दिलेल्या ठिकाणी लवकर पोहोचता आले नाही. संगमस्थळी गोंधळ आणि चेंगराचेंगरीची परिस्थिती निर्माण झाली होती.
आंघोळीनंतर बाहेर पडताना चेंगराचेंगरी सुरू झाली. काही लोक वाटेत पडलेल्या लोखंडी डस्टबीनवर आदळले. आंघोळ केल्यानंतर कुठे जायचे ते लोकांना समजत नव्हते. ठिकठिकाणी ठेवलेले लोखंडी डस्टबीन भाविकांना दिसत नव्हते. त्यामुळे अनेक भाविक पडून त्यांच्या बॅगा व सामान सर्वत्र विखुरले होते. बाहेर पडण्याचा मार्ग पूर्णपणे बंद झाल्याने चेंगराचेंगरी झाली. समोर लोक पडत होते आणि मागून गर्दी वाढत होती. गर्दीवर नियंत्रण राहिले नाही की असेच घडणार! विश्वकप विजेत्या भारतीय क्रिकेट संघाचे मुंबईत आगमन झाले तेव्हा अशीच चेंगराचेंगरी झाली होती. गर्दी तेथे चेंगराचेंगरी होणारच! प्रशासनाचे अपयशही त्याला कारणीभूत ठरते. आता व्हीआयपी पास रद्द करण्यात आले आहेत म्हणे! घटना घडून गेल्यानंतर काय उपयोग?
