आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने केल्या जाणा-या डीप फेकमुळे विवेकबुद्धी असणारेही गोंधळात पडताना दिसताहेत. डीपफेक हा एक सिंथेटिक मीडियाचा प्रकार आहे. यामध्ये एखाद्या व्हीडीओ किंवा फोटोमधील व्यक्तीचा चेहरा बदलून दुस-या व्यक्तीच्या चेह-याशी जोडला जातो पण हे जोडकाम इतके तंतोतंत किंवा बिनचूक असते की बहुतांश वेळा ते ओळखताही येत नाही. अलीकडेच अभिनेत्री रश्मिका मंधाना, ऐश्वर्या राय, सारा अली खान यांचे अशाच डीप फेक तंत्रज्ञानाचा वापर केलेले व्हीडीओ समाज माध्यमांवर व्हायरल झाले नि गदारोळ सुरू झाला. एखाद्याचे प्रतिमाहनन करण्याबरोबरच काही मिनिटांत-तासांत समाजात आगडोंब उसळवून देण्याची ताकद अशा तंत्रज्ञानात असल्याने असे व्हीडीओ बनविणा-यांना तात्काळ शिक्षा करण्याची गरज आहे.
त्य आणि असत्यामधील युगानयुगे चालत आलेल्या लढाईमध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाचा गैरवापर करणा-यांनी नवीन आव्हान उभे केले आहे. पौराणिक कथांमध्ये एखादा मायावी राक्षस वेश बदलून एखाद्याची फसवणूक करताना आपण पाहिला आहे. विवेकबुद्धीला चटकन न पटणारी ती बाब मनोरंंजन म्हणून आपण पाहिली. पण आता आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने केल्या जाणा-या डीप फेकमुळे विवेकबुद्धी असणारेही गोंधळात पडताना दिसताहेत.
डीपफेक म्हणजे काय
डीपफेक हे डीप लर्निंग आणि फेक याचे मिश्रण आहे. यानुसार डीप लर्निंग नावाच्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेकडून सॉफ्टवेअरचा वापर करत सध्याच्या मीडिया फाईल (फोटो, व्हिडिओ किंवा ऑडिओ) याची बनावट प्रतिकृती तयार करण्यात येते. आर्टिफिशियल इंटिलिजिन्सच्या अल्गोरि-दमचा वापर करत अन्य व्यक्तंचे बोलणे-संवाद, शरीराच्या हालचाली किंवा अभिव्यक्तीला अन्य दुस-या व्यक्तीवर सहजपणे स्थानांतरित केले जातात आणि असे व्हिडिओ व्हायरल केले जातात. प्रथमदर्शनी पाहणा-या कुणालाही हा व्हिडिओ खोटा आहे, हे चटकन लक्षात येत नाही. डीप फेकच्या माध्यमातून कोणतीही व्यक्त, संस्था, व्यवसाय एवढेच नाही तर लोकशाही व्यवस्थेला देखील अनेक मार्गाने हानी पोचवता येणे शक्य होऊ शकते.
डीप फेकच्या माध्यमातून मीडिया फाईलमध्ये व्यापक प्रमाणात हस्तक्षेप (जसे चेहरा बदल करणे, लिप सिंकिंग किंवा अन्य शारीरिक हालचाली) करता येऊ शकते. अशा वेळी संंबंधितांची परवानगी घेतली जात नाही. यानुसार मानसशास्त्रीय, सुरक्षा, सत्ता आणि व्यावसायिक सुलभता धोक्यात आणण्याचे काम केले जाते. डीपफेक तंत्रज्ञानाचा वापर गैरव्यवहार, आर्थिक गैरप्रकार, सेलिब्रिेटी पोर्नोग्राफ, निवडणुकतील फेरफार, सोशल इंजिनिअरिंग, बदनामीकारक वक्तव्ये, ओळखीचा गैरवापर, आर्थिक फसवणूक, कटकारस्थान रचणे आदीसाठी करण्यात येत आहे. अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष बराक ओबामा, डोनाल्ड ट्रम्प, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यासारख्या व्यक्तींचे प्रतिरुप तयार करण्यासाठी डीप फेक तंत्रज्ञानाचा वापर केला गेला आहे. अलिकडेच अभिनेत्री रश्मिका मंधाना, ऐश्वर्या राय, सारा अली खान यांच्या डीपफेक व्हिडिओंनी सर्वांचेच लक्ष वेधून घेतले आहे. यामध्ये अभिनेत्री अतिशय बोल्ड कपड्यात लिफ्टमध्ये जाताना दिसत आहे. विशेष म्हणजे या व्हिडिओतील चेहरा रश्मिका मंदानाचा आहे, पण शरीर दुस-या कोणाचा तरी आहे. ही क्लिप सोशल मीडियावर व्हायरल होताच ब्रिटिश इंडियन इन्फ्लुएंसर झारा पटेल च्या व्हिडिओशी छेडछाड करून हा व्हिडिओ बनवण्यात आल्याचे समोर आले. यूट्यूब इन्फ्लुएंसर झारा पटेलचा हा व्हिडिओ ९ ऑक्टोबरचा होता, जो डीपफेक टेक्नॉलॉजीचा वापर करून रिप्लेस करण्यात आला होता.
यात झारा पटेलचा चेहरा बदलून त्याची जागा रश्मिका मंदानाच्या चेहरा लावण्यात आला आहे. अशाच प्रकारे आर्टिफिशियल इंटिलिजिन्सचा गैरवापर करत कोणाचीही प्रतिमा खराब करता येणे डीप फेकमुळे शक्य झाले आहे. तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे यातील अचूकता वाढत आहे. विशेषत: व्हॉईस क्लोनिंग हा यातील भाग अधिक धोकादायक आहे. अल्गोदिरमवर आधारित या नवीन तंत्रज्ञानाचा गैरवापर करणा-या गुन्हेगारी प्रवृत्तींवर लक्ष ठेवणे किंवा त्याचा छडा लावण्याचे आव्हान तपास यंत्रणांसमोर मोठे आव्हान बनले आहे. डीप फेक मीडियाची निर्मिती, त्याच्या प्रसाराला पायबंद घालण्यासाठी आयटी क्षेत्रातील कंपन्या, नागरिक, समाज, धोरणकर्ते आणि अन्य हितचिंतकांनी एकत्र येणे काळाची गरज आहे. तसेच इंटरनेट आणि सोशल मीडियासंदर्भात धोरणात्मक सर्वंकष नियमाचा आराखडा तयार करण्याचीही गरज यामुळे निर्माण झाली आहे. खरे आणि खोटे यातील अंतर कमी करणा-या तंत्रज्ञानामुळे एखाद्याची बदनामी करणे, चारित्र्यहनन करणे, अपप्रचार करणे हे पूर्वीच्या तुलनेत सोपे झाले आहे. आजच्या काळात सोशल मीडियाचा वाढलेला प्रसार, प्रचार आणि प्रभाव यांचा विचार करता डीपफेकचा आधार घेत बनवलेल्या व्हिडिओंमुळे काही मिनिटांमध्ये समाजात तणाव निर्माण होऊ शकतो आणि द्वेष पसरविला जावू शकतो. कोणाचीही प्रतिमा डागळली जाऊ शकते. कोणाच्याही नावाने बनावट संदेश पाठवला जावू शकतो. तसेच या माध्यमातून वैचारिक, राजनैतिक, धार्मिक, जातीय ध्रुवीकरणाला प्रोत्साहन दिले जावू शकते. निवडणुकीचा संभाव्य कलही यामुळे बाधित होऊ शकतो.
डीप फेकचे प्रकरण सर्वप्रथम २०१७ रोजी उघड झाले. सोशल मीडिया संकेतस्थळ ‘रेडिट’वर डीप फेक नावाने असलेल्या एका खात्याचा वापर करत अनेक नामवंत व्यक्तीचे आक्षेपार्ह फोटो त्यावेळी व्हायरल करण्यात आले होते. अभिनेत्री एम्मा वॉटसन, गॅल गॅडोट, स्कारलेट जोहानसन यांच्या अनेक अलील व्हिडिओंचा यामध्ये समावेश होता. यानंतर जगभरात डीपफेकची अनेक प्रकरणे उघडकीस आली. डीपफेक हे तथ्यात्मक सापेक्षवादाला (फॅक्च्युअल रिलेटिव्हज्म) प्रोत्साहन देतात. त्यामुळे तंत्रज्ञानाचा सर्वाधिक धोकादायक वापर म्हणजे डीप फेक असे मानले जाते. एखादे आभासी दृश्य साकारण्यासाठी पटकथा, चित्र, ऑडिओ आणि व्हिडिओची रचना करणे आणि यासाठी शिक्षण आणि प्रशिक्षणाचा वास्तवतेसह अंगीकार करत तंत्रज्ञानाचा वापर करणे म्हणजे डीप सिंथेसिस होय. डीप फेकचा गैरवापर हा मोठ्या प्रमाणात पोर्नोग्राफच्या प्रकरणात आढळून आला आहे. या गोष्टी भावनात्मक दृष्ट्या आणि व्यक्तीगत दृष्ट्या प्रतिष्ठा धुळीस मिळविण्यास कारणीभूत ठरू शकतात. याबरोबरच काही प्रकरणात व्यक्तिगत द्वेष वाढविण्यासाठी देखील प्रोत्साहन देणा-या ठरताहेत. डीपफेक पोर्नोग्राफीच्या बहुतांश प्रकरणात गुन्हेगारांकडून महिलांना टार्गेट केले जाते. अशा डीप फेक व्हिडिओ पीडत व्यक्तीला धमकावून त्याचे मानसिकदृष्टया खच्चीकरण केले जाते. लैंगिंक शोषण करण्यासाठीही डीप फेकचा वापर केला आहे. २०१९ मध्ये गेबॉन गणराज्य या आफ्रिकी देशामध्ये राजकीय आणि सैनिक संघर्षात डीपफेकच्या माध्यमातून चुकची माहिती पसरविण्यात आली. हाच प्रकार मलेशियात घडला होता. तेथे काही लोकांकडून राजकीय नेत्यांची प्रतिमा हनन करण्यासाठी डीपफेक तंत्र वापरले होते. दहशतवादी किंवा कट्टरपंथीय गटांकडूनही डीपफेकचा वापर हा राष्ट्रविरोधी भावना निर्माण करण्यासाठी केला जात असल्याची माहिती तपासयंत्रणांनी दिली आहे.
लोकशाहीच्या महत्त्वाच्या स्तंभांबाबत लोकांच्या मनात अविश्वासाची भावना तयार करुन लोकशाही कमकुवत करण्याच्या प्रयत्नांना डीपफेकमुळे नवे साधन मिळाले आहे. त्यामुळे याला वेळीच लगाम घालणे गरजेचे ठरत आहे. एका अभ्यासानुसार दरवर्षी विविध व्यवसायांविरुद्धची चुकीची माहिती आणि फेक न्यूजमुळे जागतिक आर्थिक व्यवस्थेला सुमारे ७८ अब्ज अमेरिकी डॉलरचे नुकसान सहन करावे लागते. सध्याच्या काळात डीप फेकच्या रुपातून समोर आलेली सुमारे ६१ टक्के प्रकरणे ही अमेरिका आणि ब्रिटनशी संबंधित आहेत. परंतु गेल्या काही काळापासून दक्षिण कोरिया, जपान आणि भारतात देखील अशा प्रकरणांत वाढ झालेली दिसते. गेल्या काही वर्षांत भारतात इंटरनेट आणि सोशल मीडियाचा वापर करणा-यांची संख्या प्रचंड वाढली आहे. सध्या भारतात सुमारे ८० कोटी नागरिक इंटरनेटचा वापर करत आहेत. देशात सायबर सुरक्षेसंबंधी जागरूकतेचे अभाव असल्याने सायबर गुन्हेगारांना भारतातील सोशल मीडिया कुरण बनले आहे. माहिती तंत्रज्ञान कायदा, २००० नुसार एखाद्याची ओळख बदलून कोणाचीही फसवणूक केली तर त्याला तीन वर्षांपर्यंत कारावास आणि एक लाख रुपयांपर्यंत दंड अशी शिक्षा आहे. या कायद्याचा वापर करत डीपफेकचा वापर करुन प्रतिमाहनन करणा-यांना शिक्षा झाली पाहिजे. त्याचबरोबर दुस-या बाजूला सायबर साक्षरता वाढवणे काळाची गरज बनली आहे.
प्रसारमाध्यमांतून यासंदर्भात वेळोवेळी जनजागृती करणे अत्यावश्यक राहिले आहे. फेक व्हिडिओ, फेक माहिती, सूचना, माहिती यासारख्या आव्हानांचा मुकाबला करण्यासाठी सजगता हाच एकमेव उपाय आहे. कोणत्याही गोष्टींवर आंधळेपणाने विश्वास ठेवणे अंगलट येऊ शकते. त्यामुळे मीडिया साक्षरता ही विवेकशील समाजासाठी अत्यावश्यक बाब आहे. कायद्याच्या जोडीला सामाजिक जागरूकता तितकीच महत्त्वाची आहे. तसेच सोशल मीडियाचा वापर करताना त्यावर टाकण्यात येणारे फोटो लॉक करणे किंवा त्या बाबतीत गोपनियता बाळगणे, अज्ञात व्यक्तींची फ्रेंड रिक्वेस्ट स्वीकारताना सजग राहणे यांबाबतही दक्ष राहणे आवश्यक आहे. रश्मिकाच्या प्रकरणानंतर केंद्र सरकारने अशा प्रकरणांबाबत कठोर भूमिका घेतली असून आयटी कायद्याच्या नियम ७ च्या तरतुदीनुसार सरकारने मार्गदर्शक तत्त्वे जारी केली आहेत. या अंतर्गत सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मना सतर्क राहावे लागणार आहे. तक्रार प्राप्त झाल्यावर असे आक्षेपार्ह व्हिडिओ २४ तासांच्या आत काढून टाकावे लागतील. सरकारचे हे पाऊल स्वागतार्ह असले तरी अपप्रचार करणारे व्हिडिओ व्हायरल झाल्यानंतर प्रतिमेला गेलेला तडा पूर्ववत होणार नाही, हेही तितकेच खरे.
– महेश कोळी, संगणक अभियंता
